ÖZNE-YÜKLEM UYUMU

ÖZNE-YÜKLEM UYUMU
Tekillik-Çoğulluk Bakımından
Genel olarak bütün dillerde özne tekilse yüklem tekil olur.
Özne çoğulsa yüklem çoğul olur.
Türkçede durum nedir?
Özne insansa ve çoğulsa yüklem çoğul olur.
Türkçe insana özel bir önem verir. Bu, özenin gösterilebileceği yerlerden biri de insan dışındaki çoğul öznelerde yüklemin tekil tutulmasıdır. Bu, bir "uyum", yani doğru ya da yanlış olmaktan çok, yakışıp yakışmama sorunudur, özne insansa ve çoğulsa yüklem çoğul olur. Belki çok kısa tümcelerde özneye ve yükleme getirilen, "-lar" ve "-ler" eki kulağa hoş gelmeyebilir; bunun dışında da bir sakıncası yoktur. Özne insan ve çoğul olduğu halde yüklemin tekil kalması halinde ise insana yönelik bir hakaret, küçümseme, önemsememe duygusu doğar. Sözgelimi hayvan adları çoğul özne olduğunda yüklem tekildir. En çok fabl ve masallarda karşımıza çıkan, edebiyatta "teşhis" de denen kişileştirme sanatı için belki de yapılacak ilk iş, yüklemi çoğul yapmaktır. "Ormandaki bütün hayvanlar toplanıp aslanın huzuruna çıktılar." gibi bir tümce elbette başka nedenlerle de hayvanlara insan kişiliği verildiği anlamı taşıyor; ama bunda çoğul yüklemin payı da görmezden gelinmemeli. Kişileştirme söz konusu değilse, diyelim "Kuşlar bu mevsimde göç eder" mi, "ederler" mi? Hiç öyle bir amacımız yokken kuşlara insan kişiliği vermek istemiyorsak "eder" yeterli. Peki özne insansa ve çoğulsa yüklemi tekil bırakmak, insanı hayvanla ya da eşyayla bir tutmaktan kaynaklanan bir çeşit küçümseme, hakaret anlamı vermez mi tümceye? Mademki hayvana insan kişiliği vermek istediğimizde yüklemi çoğullaştırıyoruz, öznesi insan olan yüklemi tekiUeştirdiğimizde de insanı hayvan yerine koymuş gibi olmaz mıyız? "Mankenlerimiz yurtdışındaki defilelerde de ülkelerini başarıyla temsil etti." dediğimizde niyetimiz bu olsa da olmasa da "mankenlerimiz"i küçümsemiş oluruz. Oysa, çok basit bir önlem, "etti" yerine "ettiler" demek yeter küçümseme anlamını kaldırmak için.
Necmiye Alpay bir yazısında (22.8.1999, Radikal) "Öznede çoğul eki varsa yüklemde de olmalı mı?" dedikten sonra "Genel geçer bir kural yok Çok sayıda durum sayarak Kural saptamaya çalışan dilciler var. Pek akılda tutulabilir gibi değil." diyor. Oysa yalnızca insan ve çoğul öznelere çoğul yüklem getirmek, insan dışı varlıklar çoğul özne olduğunda yüklemi tekil bırakmak, akılda tutulamayacak bir kural değildir...
Türkçede 3. kişi için, Ingilizcede olduğu gibi insan-insan dışı varlık ("he" / "she" ve "it") ayrımı yoktur, özneden yapamayacağımız "insan" / "insan olmayan" ayrımını yükleme biraz özen göstererek yapabiliyorsak niye göstermeydim bu özeni? Özen göstermek isteyenler için şu basit kural'ı bir kez daha yineliyorum:
Çoğul öznenin insan olmadığı durumlarda yüklem tekil olur.
İster doğa adları (dağlar, ovalar, ormanlar, ırmaklar...), isterse soyut adlar (düşler, düşünceler, sezgiler...) özne olsun, yüklem tekildir. Hele sayı sıfatlarıyla çoğullanmış özneler (iki ağaç, üç defter, beş kitap...), insan bile olsa (iki dost, üç öğrenci, beş kişi...) yüklem tekil olur.
Özetlersek,
Özne tekilse yüklem tekil
Özne insan ve çoğulsa yüklem çoğul
Özne insan dışı varlıkların çoğulu ise yüklem tekil
Peki, özne tekil olduğu halde yüklem çoğul olabilir mi? Evet. Bir anlam boşluğunu doldurmak söz konusuysa...
Müdür bey henüz gelmediler. (Saygı, daha doğrusu resmiyet) Akşam oldu, küçük bey hâlâ eve gelecekler. (Küçük beyin bakıcısı, dadısı vb. tarafından söylenmişse resmiyet; ama ablası, annesibabası tarafından söylenmişse alay, kıskançlık, yakınma...)
Mehmet Bey bizi anımsamazlar ama... (sitem)
Kişi Bakımından
Kişilerin 1., 2., 3. diye sıralanması aynı zamanda bir önem sıralamasıdır ("Önce can, sonra canan" meselesi). Bu yüzden özneler arasında birinci kişi varsa yüklem, birinci kişinin çoğulu olur.


https://2img.net/r/ihimizer/img444/3469/zneor7mj4.jpg A kümesini zaten açıklamıştım; ama hazır "özne" ve "yüklem" diye bir cetvel oluşturmuşken ötekileri de sıraladım alta.
B kümesine ekleyeceğim açıklama şu: Kimi adıllar iyelik eki aldığında yüklemdeki eylem de o eke uygun kişi çekimine girdiği gibi, tekil 3. kişi çekimine de girebilir. Bunların ikisi de doğru kabul edilir. "O filmi kimimiz beğendik, kimimiz beğenmedik."de olur; "O filmi kimimiz beğendi, kimimiz beğenmedi." de. ikisi de doğrudur.
C kümesi için de bir açıklama: "Herkes, hepsi, hiçbiri, kimse" gibi adıllar özne olduğunda ilk ikisi olumlu, son ikisi de olumsuz olmak üzere tekil yüklem alır. "Herkes geldi." ya da "Hepsi burada." deriz; "Hepsi geldiler." demeyiz.
Kimi özel durumlarda bu kullanım esneyebilir. Diyelim doğum gününüzü kutlamak için on arkadaşınızla bir pastanede buluşacaksınız. On kişiden altısı geldi, dördü gelmedi. "Hadi, pastayı keselim artık. " diyenlere "Herkes gelmedi daha." derseniz yanlış olmaz. "Herkes" sözcüğü belli bir bütünü kastettiğiniz için, o bütünün henüz tamamlanmadığını söyleme amacınıza hizmet etti. Kurallar, bizi kısıtlamak için değildir. Bazen kırılarak da işlevsel hale getirilebilir.
Türkçe Dilbilgisi